Početak prevodilačkog pokreta kod Arapa (I deo)

Ponekad se čini da je istorija, a pogotovo istorija nauke, linearna. Postojao je period nerazvijenosti, nakon čega je usledio postepen napredak. Čini se da pravolinijski raste nivo našeg naučnog i filozofskog znanja, što nije uvek slučaj. Nakon cvetanja nauke i filozofije u antičkom periodu, dolazi do mračnog doba, tj. srednjeg veka. Idealizovati period teorijskog i filozofskog rada starih Grka i inženjerskih dostignuća Rimljana, spram doba bez ikakvih inovacija srednjeg veka je preterano, ali istina je da u istoriji nauke postoji puno uspona i padova.

Ipak, nije svuda srednji vek bio mračan – u Arapskom svetu ovaj period poznat je kao „zlatno dobaˮ. Vođe halifata, pogotovo Abasidskog halifata, ulagale su dosta novca u nauku. Otvarali su brojne biblioteke širom svoje teritorije, a najveća je bila Kuća mudrosti u Bagdadu.

Kuću mudrosti osnovao je Harun el Rašid (786–809), kao privatnu biblioteku. Harun je pridavao veliki značaj znanju i stranim naukama i, po preporuci savetnika Jahje ibn Halida Barmakija, pružao je veliku finansijsku podršku naučnicima koji bi detaljno razmatrali aspekte naučne baštine starih Grka i prevodili njihova dela na arapski jezik. Osim toga, slao je i brojne delegacije naučnika u vizantijske gradove kako bi razgovarali sa vlasnicima biblioteka i doneli u Bagdad dragocene starogrčke rukopise – upravo tako počinje grčko-arapski prevodilački pokret, koji će imati ogroman značaj za istoriju nauke.

Harunov naslednik Mamun (813–833) pretvorio je Kuću mudrosti u formalnu instituciju, zbog čega će ona tokom njegove vladavine dostići vrhunac. Osim prevoda, naučnici zaposleni u njoj sprovodili su i originalna istraživanja. Tokom vladavine Mamuna podignuta je i astronomska opservatorija, a osim astronomije, naučnici su se bavili istraživanjem mehanike, zoologije, kartografije, medicine, alhemije, ali i studijama humanistike. Zbog originalnih radova koji su nastajali, kao i prevoda grčkih, sirijačkih, sanskritskih, kineskih, indijskih i persijskih tekstova, Kuća će do sredine devetog veka u svom sastavu imati najveću biblioteku na svetu. Znanje i mudrost bili su toliko cenjeni da su knjige predstavljale ratni plen.

Kuća mudrosti nije bila samo akademski centar. Njeni zaposleni su učestvovali u javnom životu – radili su kao inženjeri, savetnici, lekari. Naučnici nisu bili ograničeni samo na proučavanje pomenutih nauka, kao ni na teritoriju svoje države. Mamun je organizovao i finansirao istraživanja koja će zadovoljiti njegovu radoznalost, te je tako naručio da se napravi mapa celog sveta i odredi veličina Zemlje, a odgovoran je i za prva arheološka iskopavanja piramida u Gizi.

O njegovoj želji za znanjem govori činjenica da je upravo on zaslužan za to što dela velikog filozofa i naučnika Aristotela nisu zaboravljena. Aristotelov rad nije bio popularan u Evropi tokom srednjeg veka i njegova dela se nisu reprodukovala, tako da je skoro pa nestao iz filozofske baštine, poput mnogih drugih antičkih filozofa čija su dela tokom vremena zaboravljena. No, dok u Evropi nije bio popularan, u Arapskom svetu bio je obožavan!

Biograf Ibn Nadim beleži da je Mamun jedne noći sanjao Aristotela i da je pokušao od njega da dobije odgovore na filozofska i teološka pitanja i nedoumice. Aristotel mu je u snu detaljno odgovorio na sva pitanja i, nakon što se Mamun probudio, naredio je da se na arapski prevedu sve Aristotelove knjige, traktati, zbirke i poslanice. Nedugo potom šalje i delegaciju u Vizantiju i traži da mu donesu sva Aristotelova dela.

Važno je imati na umu da Kuća mudrosti nije bila izolovani slučaj. Naučne institucije su se u ovom periodu dosta poštovale. Kuća mudrosti jeste imala najveću biblioteku na svetu, ali su i brojne džamije imale velike biblioteke. Neimari su tokom podizanja nove džamije u svojim projektima odmah planirali i posebno mesto gde će se nalaziti biblioteka, a kasnije će se tim kompleksima dodati i akademije, škole, istraživačke ustanove i univerziteti. Brojni su primeri džamija koje su imale ogromne biblioteke i akademije, a najpoznatiji primer je svakako džamija El Karavijin u Fesu, gde je 859. godine otvoren Univerzitet El Karavijin, koji i danas postoji kao najstarija visokoškolska ustanova na svetu koji radi u kontinuitetu!

Kada da se govori o prevodilačkom pokretu, govori se najčešće o celom zlatnom dobu islama. Ipak, prevođenje stranih dela nije bilo podjednako popularno tokom celog Abasidskog halifata. Prevodi su najviše rađeni tokom vladavina Haruna i Mamuna. U ovom periodu ugled prevodioca i njegovog rada bio je toliki da je Mamun lično stavljao državni pečat na prve stranice svakog prevoda koji je bio urađen, jer su mu se svi donosili na uvid.

Mamun je posebno voleo filozofsku literaturu i naučnu baštinu antičke Grčke, što je i pokazivao. Za vreme njegove vladavine, u Bagdad su se doselili brojni ugledni nestorijanski, zoroastrijanski, vizantijski, rimokatolički i bramanski filozofi i mislioci sa Levanta i iz Irana, Iraka, Indije i Evrope. Oni su za kratko vreme preveli mnoge filozofske knjige i traktate sa starogrčkog, persijskog, sirijačkog, sanskrita, koptskog i latinskog jezika. Ovakva praksa prevođenja je pozitivno uticala i na muslimansku društvenu samosvest i ljubav prema nauci i znanju.

Nije svako mogao biti prevodilac. Prevođenje je zahtevalo posebnu obuku, jer nije u pitanju lak zadatak. Grčki i arapski jezik imaju potpuno drugačiju morfologiju i sintaksu. Indoevropski sistem formiranja reči je potpuno stran Arapima, koji su morali i da usvoje novu terminologiju, što je, doduše, bilo malo lakše u Siriji, gde je prethodno već postojalo prevodilaštvo. Prevodioci su prilikom prevođenja sa grčkog na sirijski preuzimali originalne grčke reči ili formirali nove, veštačke reči. Međutim, ni arapskim prevodiocima velika razlika u jezicima nije pravila problem, prvenstveno zbog toga što je većini prevodioca arapski bio drugi, a ne maternji jezik, te zato nisu mnogo obraćali pažnju na upotrebu književnog arapskog jezika i dobru formulaciju. Naravno, to je pravilo problem onima kojima je prevod bio namenjen – vladarima, visokim zvaničnicima i obrazovnom sveštenstvu, budući da većina njih nije poznavala jezike sa kojih su dela prevođena, niti načine na koje taj jezik funkcioniše.

Autor teksta: Miloš Todorović

Lektura: Emilija Vučićević

Literatura:

—Halilović, T. 2012, Originalnost islamske filozofije. Kom: Časopis za religijske nauke, 1: 1.

—Halilović, T., Halilović, S. i Halilović, M. 2014. Kratka istorija islamske filozofije. Beograd: Centar za religijske nauke „Kom”.

—Velajati, A. A. 2016. Istorija kulture i civilizacije islama i Irana. Beograd: Centar za religijske nauke „Kom”.

—Mavroudi, M. 2015. Translations from Greek into Latin and Arabic during the Middle Ages: Searching for the Classical Tradition. Speculum, 90 (1): 28.

—Merri, W. J. 2006. Medieval Islamic civilization an Encyclopedia. New York: Routledge Taylor & Francis Group.