„Sve do razvoja savremene nauke, nijedna druga civiliizacija nije imala toliki broj naučnika, nije proizvela toliko mnogo naučnih dela niti je na toliko raznovrsne načine i tako istrajno pomagala naučne aktivnosti.” 1
Zbog specifičnog geografskog položaja Arapi su imali priliku da budu povezani sa tri velike civilizacije – Indijom, Persijom i Grčkom. Oni su zahvaljujući tom kontaktu bili u prilici da pristupe i preuzmu različita znanja iz mnogih naučnih oblasti i da to znanje potom sistematizuju i nadograde. Nakon više vekova, preko Španije i Sicilije, ovo ogromno znanje je prešlo u Evropu i jedan je od najbitnijih faktora koji je zaslužan za utemeljenje renesansnog pokreta u Evropi.
Najveću podršku naučnim i istraživačkim delatnostima, dala je arapska dinastija Abasida. Od svoje novoizgrađene prestonice, Bagdada, arapske halife su napravili metropolu koja je svojevremeno bila najveći grad na svetu, pa i nije iznenađujuće to što je bila najznačajniji naučni i kulturni centar u njihovom carstvu. Možda je njihov najveći doprinos to što su očuvali od zaborava mnoge tekstove antičkih mislilaca. Ovakve aktivnosti su najviše bile vezane za Kuću mudrosti u Bagdadu, koja je osnovana tokom vladavine halife Haruna el Rašida (početak VIII veka), a svoj vrhunac je dostigla za vreme vladavine njegovog drugog sina El Mamuna. U ovoj biblioteci i prevodilačkoj ustanovi, prevodili su se tekstovi sa sirijačkog, starogrčkog, indijskog (pahlevi), persijskog, kineskog, feničanskog i mnogih drugih jezika na arapski. Samim tim predstavlja i jedan sjajan primer saradnje između muslimana, hrišćana i Jevreja. Najviše su se prevodila dela iz filozofije, istorije, matematike, astronomije, fizike, medicine.
Najistaknutiji prevodilac Kuće mudrosti je Hunejn ibn Ishak (IX vek), poznati nestorijanski lekar i mislilac, koji je zajedno sa svojim učenicima preveo, između ostalog, Galenova dela iz oblasti medicine, koja su postala osnova za dalje razvijanje ove oblasti. Osim toga, on je takođe imao i originalni doprinos u oblasti oftalmologije svojim delom Deset rasprava o oku. Upravo u ovom periodu, u Bagdadu je nastala arapska medicinska tradicija, koja se primarno zasnivala na helenističkom nasleđu. Arapi su prvi koji su sistematizovali sva dela iz svih oblasti medicine u jedan sveobuhvatan i logičan okvir.
Kao vrhunac tog procesa, može se smatrati Medicinski kanon poznatog lekara i filozofa Ibn Sine (X vek), u Evropi poznatijim kao Avicena. Njegovo delo predstavlja konačnu kanonsku reč o medicini, kako u pogledu sveobuhvatnosti tako i u pogledu teoretske preciznosti i ostao je u upotrebi u Evropi čak do XVII/XVIII veka.
Što se matematike tiče, najočigledniji doprinos Arapa je preuzimanje indijskih brojeva, koje mi i danas koristimo, kao i mnogih drugih znanja poput pojma nule. Arapski matematičari su kroz svoj rad uveli mnoge nove pojmove i ustanovili nove matematičke oblasti. U naslovu El Havarizmijevog dela Knjiga o prinudi i poređenju, prvi put se javlja reč al-džibr to jest algebra. Oni su takođe ustanovili trigonometriju kao posebnu nauku. Vrhunac matematičkog istraživanja, dostignut je u radu Omara Hajama (XI vek), koji je, između ostalog, razradio geometrijsku teoriju jednačina trećeg ili manjeg stepena (koja se pogrešno pripisuje Dekartu) i zaslužan je za upotrebu slova X za nepoznatu (arapsko šaj’-stvar je prešlo u španski gde se pisalo sa X, koje se kasnije osamilo). Koliko su Arapi bili napredni u matematici govori podatak da su opštu sinusnu teoremu (poznatu kao i pravilo četiri veličine) istovremeno i nezavisno otkrili trojica astronoma iz Horezma, Bagdada i Reja.
Pored Bagdada, arapska Španija, ondosno Al-Andalus, bila je jedan od bitnijih centara za naučne i prevodilačke delatnosti. Pod arapskom vlašću, Španija je postala jedna od najrazvijenih i najgušće naseljenih zemalja u Evropi. Jedna od specifičnih pojava u tom vremenu, bila je mešanje naroda i kultura. Hrišćani i Jevereji koji su živeli pod arapskom vlašću su poznati pod imenom Mozarapi, i preuzeli su njihove običaje i jezik, ali ne i religiju.
Osim u naučnom smislu, Arapi su u velikoj meri uticali svakodnevni društveni život kroz jezik i kulturu. Obogatili su floru i faunu Evrope donevši sa sobom u Španiju šećernu trsku, pamuk, citrusno voće, breskve, šafran, kajsije, i značajno unapredili poljoprivrednu delatnost uvođenjem svojih naprednih metoda. Što se tiče zanatskih delatnosti, unapredili su veštinu modeliranja i štavljenja kože, uveli su uzgajanje svilenih buba i veštinu ukrašavanja sablji i drugog oružja.
Za sobom su ostavili brojne arhitektonske spomenike poput Alhambre u Granadi i Velike džamije u Kordobi. Jedan od najvećih doprinosa čitavoj Evropi, bila je lokalna industrija papira, čime je podstaknuta dalja prevodilačka aktivnost, čiji je centar bio grad Toledo. Postoje podaci da je biblioteka El Hakama u Kordobi sadržala preko 400 000 knjiga. Nakon odlaska Arapa iz Toleda, Španci su nastavili tradiciju prevođenja, ovog puta na kastiljanski (španski) jezik, koji se u velikoj meri razvijao pod okriljem arapskog.
Što se tiče narodne kulture, veliki trag su ostavili na muziku i poeziju. Smatra se da su uticali na nastanak trubadurske tradicije, razvoj modernih instrumenata, kao što su gitara-qitara, lauta-oud, kastanjete-kasatan, bubanj-el tabl i mnogi drugi. Neki istoričari smatraju da su imena tonova lestvice (do, re, mi, fa, sol, la, si) zapravo preuzeti iz arapskog jezika, odnosno iz naziva za arapska slova (dal, ra, mim, fa, sad, lam).
Konačno, Španija je imala bitnu ulogu u preuzimanju antičkih filozofskih tekstova od Arapa, zahvaljujući prevodima i komentarima koje su arapski mislioci pisali o tim delima. U ovom pogledu, najveći ugled u Španiji je imao Ibn Rušd, u Evropi poznat kao Averoes (XII vek). On je pisao opširne komentare svih Aristotelovih dela koja je izučavao skoro tri decenije i posebno se ističe njegov komentar na Aristotelovu Metafiziku koja je neprevaziđena po vernosti originalnom tekstu. Zbog političke situacije, bio je proteran sa svog viskog položaja u Španiji, a njegova dela su njegovi sinovi odneli na dvor sicilijanskog kralja Frederika II Hohenštajna.
Nakon islamskih osvajanja na Siciliji 965. godine, na Siciliju dolaze i Normani, gde dolazi do mešanja vizantijske, normaske i arapske kulture u XIII veku. Ovo se najbolje oslikava u arhitekturi katedrale Monreale, kapele Paletina u Palermu i palate Kuba, čije su mozaike i natpise izradili muslimanski majstori.
Jedan od primera saradnje različitih naroda na Siciliji je dvor kralja Rodžera II, na kojem su bili prisutni brojni arapski pesnici i mislioci. Među njima je i El Idrisi, arapski geograf i kartograf almoravidskog porekla, koji je za kralja Rodžera II sastavio delo poznato kao Tabula Rogeriana, u kojem se nalazi opis i mapa tada poznatog sveta. Iz vremena kralja Rodžera II imamo najraniji novac sa datumom na arapskom pismu tj. brojevima. Za vreme vladavine njegovog unuka Frederika II, arapski savetnici su i dalje imali veliku ulogu na dvoru. Takođe je održavao pismenu korespondenciju sa arapskim vladarima u Kairu i Damasku, zbog čega je često na poklone dobijao egzotične životinje. Razvio je i interesovanje za sokolarstvo i tražio je da se za njega prevede jedna arapska rasprava o sokolarstvu, koje se zatim raširilo po ostatku Evrope. Godine 1224. osnovao je prvi sekularni univerzitet u Evropi u Napulju, gde su se izučavala dela Aristotela i Ibn Rušda koja su prevedena sa arapskog. Jedan od učenika ovog univerziteta je bio i Toma Akvinski.
Viševekovni kontinuitet arapske nauke je jedan od temelja na kojima je izgrađen renesansni pokret u Evropi. Naime, prevođenjem na evropske jezike, dela arapskih mislilaca su nastavila da se izučavaju u novom okruženju. Pored nauke i filozofije, uticali su i na umetnost, detalje na slikama, poput orijentalnih ćilima i kufskog pisma, koje se često javljalo na slikama koje su vezane za ličnosti iz Svete zemlje. Takođe se smatra da su neka dela arapskih mislilaca El Gazalija i El Maarija uticala na Danteovu Božanstvenu komediju.
Uticaj arapskog jezika i kulture se i dan-danas može videti u svim sferama života, kao što su kafa, muzika i naučna terminologija. Ovo je samo jedan mali deo arapske kulture kojom su oni uticali, ne samo na Evropu, već i na ceo svet.
Ovaj tekst je preuzet iz prezentacije koju su Filip Hušidić, Dunja Damjanović i Luka Grmuša, spremili za Svetski dan arapskog jezika, koji smo obeležili u decembru 2017. godine.
Literatura:
Filip Hiti, Istorija arapa
Džon L. Espozito, Oksfordska istorija Islama
The New Cambridge History of Islam
