Počeci islamske filozofije i bagdadska peripatetička škola

Leta 837. godine nove ere, halifa El Mutasim predvodio je napad na Amorijum. Prelazeći pogledom po hrpama ratnog plena, u jednoj od poharanih biblioteka naišao je na Aristotelova sabrana dela. Prema legendi, bio je to početak halifovog interesovanja za peripatetičku filozofiju, te tako i početak istorije islamske filozofije. Narednih decenija kulturna elita Abasidskog carstva neumorno će tragati za novim izvorima znanja, a vizantijskim diplomatama bilo je dobro poznato da je retka knjiga jedan od najcenjenijih poklona na dvoru.

Rana istorija islamske filozofije tesno je povezana s grčko-arapskim prevodilačkim pokretom. S izuzetkom Aristotelove Politike i starogrčkih istorijskih spisa, sva značajna naučna dela koja su kružila vizantijskim i bliskoistočnim bibliotekama prevedena su na arapski jezik do desetog veka nove ere. Vladarska porodica i plemstvo bili su glavni pokrovitelji nauke i filozofije u Abasidskom carstvu.

Pored podrške plemstva, islamska filozofija dugovala je svoj uspon i proizvodnji papira. Otkriće papira tradicionalno se povezivalo sa bitkom kod Talasa 751. godine, kada je abasidskim vojnicima navodno pošlo za rukom da zarobe nekoliko kineskih zanatlija vičnih proizvodnji papira. Međutim, postoje naznake da je proizvodnja papira na Bliskom istoku započeta još za vreme vladavine dinastije Omajada (661–749). Masovna proizvodnja papira u devetom veku označila je prekretnicu u razvoju arapske nauke i kulture. Skup postupak proizvodnje pergamenta tokom prethodnih vekova uticao je na to da cene filozofskih spisa budu ogromne. Stoga su se abasidske radionice za proizvodnju i preradu papira brzo pokazale korisnim i sposobnim da snabdevaju rastuće potrebe carstva, pa su i filozofski spisi postali dostupni široj čitalačkoj publici. Tokom narednih vekova, zanatlije i trgovci su kao mecene filozofa i prevodilaca odigrali važnu ulogu u razvoju islamske filozofije. Rad prvih filozofa bio je dosta uslovljen – promenljiv ukus mecena diktirao je sadržinu i tematiku njihovih dela.

Ranu istoriju islamske filozofije u prvom redu obeležio je rad bagdadske peripatetičke škole. Školu su, kako legenda kaže, osnovala trojica učenjaka: El Marvazi, Kuvejri i Juhana ibn Hajlan. Njihova učenja sačuvana su samo u odlomcima, u delima njihovih učenika i naslednika. Bili su poreklom iz istočne Sirije, a smatra se da su se naselili u Bagdadu za vreme vladavine halifa El Mutadida (892–902), znamenitog pokrovitelja prevodilaca i filozofa. Tokom narednih vekova, njihovi učenici proslavili su se kao naslednici Aristotelove peripatetičke filozofije. Centar okupljanja ovih filozofa bila je četvrt Katiat el Nasara, u zapadnom delu Bagdada. Premda su ostali upamćeni kao pripadnici tzv. bagdadske škole,okupljanja bagdadskih filozofa bila su neformalnog tipa. Nisu pripadali nijednoj instituciji, a novi učenici morali su da isplate određenu sumu novca da bi prisustvovali okupljanjima na kojima su se čitale najnovije knjige i prevodi. Hrišćani, mutaziliti i skeptici takođe su bili dobrodošli – okupljanjima je jedno vreme predsedavao i znameniti hrišćanski filozof Mata ibn Junus.

U najznačajnije predstavnike bagdadske škole ubrajaju se: El Farabi, El Sidžistani, Abu Hajan el Tavhidi i Jahja ibn Adi. Njihova dela imala su malo toga zajedničkog sa učenjima El Kindija (al-Kindīja), oca islamske filozofije. Za razliku od El Kindija, bagdadski peripatetici bili su naklonjeni delima stoika, pitagorejaca i neoplatoničara. Premda ih istorija pamti kao Aristotelove sledbenike i naslednike, bagdadski peripatetici tvrdili su da njihova učenja vode poreklo od proroka Lukmana. Ovaj prorok pominje se u Kuranu kao savremenik mnogo poznatijeg proroka Davida. El Amiri, jedan od vodećih filozofa desetog veka, smatrao je da su Lukmanova učenja postala poznata zahvaljujući starogrčkom filozofu Empedoklu. Iako mu nije pošlo za rukom da dokuči smisao Lukmanovih učenja o zagrobnom životu i Bogu, Empedokle ih je prisvojio po Lukmanovoj smrti. Ta unekoliko iskrivljena učenja kasnije je poboljšao i proširio Aristotel. Dela bagdadskih filozofa uglavnom su se bazirala na prevodima Organona. Uprkos tome, Aristotelu su javno odavali priznanje tek kao prvom učitelju i čuvaru Lukmanove mudrosti. Najviše su cenili dela posvećena logici. Naime, logiku su posmatrali kao univerzalno merilo kojim se istina može razlučiti od laži, a dobro od zla. Raspon njihovih istraživanja bio je neuobičajeno širok. Pored opštih rasprava o principima i metodama ispravnog mišljenja, logički traktati bagdadske škole sadržali su i rasprave o medicini, astronomiji, prirodi stvarnosti i poreklu sveta.

Bagdadski peripatetici tvrdili su da im je posredstvom logike pošlo za rukom da steknu vrhovnu mudrost. El Farabi, najznamenitiji filozof bagdadske škole, smatrao je da je glavni cilj svakog mudrog čoveka da postane nalik Bogu. U svojim delima otvoreno je zagovarao filozofiju i logiku kao najbrži put do tog cilja. Uz to, smatrao je da su versko pravo i gramatika, tzv. drevne nauke, tek sluškinje filozofije. Premda su bagdadski peripatetici pružili izuzetan doprinos svetskoj kulturnoj baštini, njihova učenja većinom su naišla na nerazumevanje i osudu savremenika. Počev od trinaestog veka, posmatrani su kao glavni krivci za kvarenje omladine, bujanje jeresi i propast Abasidskog carstva. Men tamanṭaqa tazandaqa, iliti: Ko se okrene logici, okrenuće se i jeresi, glasila je popularna srednjovekovna izreka. Pripadnici vladajuće klase bili su glavni simpatizeri bagdadske peripatetičke škole i njen razvoj bio je tesno skopčan sa sudbinom Abasidskog carstva. Slabljenjem carstva, primat će preuzeti druge škole filozofije.

Kao što su zavoleli filozofiju, vladarska porodica i abasidsko plemstvo zavoleli su i javne debate filozofa, teologa i gramatičara koji su se nadmetali za pravo da tumače prirodu i svrhu postojanja čoveka i sveta. Žučne i nasilne, ove debate u istoriji su ostale upamćene kao majlis al-munāzara.

Za dalje čitanje:

• Gutas, D. Greek Thought, Arabic Culture. The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdadand Early ‘Abbasaid Society. London: Routledge: 1998.
• Rašić, D. The Banisher of Madness. An Interpretation of Language as the Vessel of All Truths Sacred and Profane in the Teachings of Ibn al-Sarrāj of Baghdad. Piscata way: Gorgias Press, 2021.
• al-ʿAmirī, Abū al-Ḥasan Muḥammad b. Yusūf. Kitāb al-‘Iʿlām bī al-Manāqib al-’Islām. Riyadh: ‘Ostādaal-Dirāsaal-‘Islāmiyya, Jāmiʿaal-MalikSuʿūd, 1977.
• Ibn Nadīm, Muḥammad b. Isḥāq. The Fihrist of Ibn Nadīm vol.1, NewYork: Columbia University Press, 1970.
• IbnʿAbī ‘Uṣaybiʿa, ‘Aḥmad b. al-Qāsim. ʿUyūnal-’Anbā’ fī Ṭabaqāt al-Ṭibbā’. Farnborough: Westmead, 1972.
• Bloom, Johnatan. Paper Before Print. The History and Impact of Paper in the Islamic World. New Haven: Yale University Press, 2001.

Autor teksta: Dunja Rašić

Lektura: Emilija Vučićević

Urednik: Miljana Šurlan