Odnos prema grčkoj baštini (II deo)

Brojni istoričari nauke, posebno oni iz Evrope i Amerike koji se fokusiraju na istoriju nauke na svojim kontinentima, tvrde da je najvažnija uloga muslimanskih naučnika i mislilaca u procesu naučnog razvoja zapravo prenošenje starogrčke naučne baštine renesansnom Zapadu. Naravno, ovakva tvrdnja nije bez osnova. Mnoga starogrčka dela jesu dospela u Evropu posredstvom muslimanskih naučnika, ali nikako nije tačno da su Arapi samo prenosioci. Nakon Mamunove vladavine smanjuje se broj prevoda, a do početka invazije Mongola na Evropu skoro sav budžet trošio se na originalna istraživanja. To se dešava, između ostalog, i zato što je arapsko znanje počelo da prevazilazi znanje prethodnika, na primer Grka.

Prema pojedinim autorima, u srednjem veku, Arapi su smatrali sebe naslednicima grčke tradicije. U radovima iz devetog i desetog veka pominju da su nauka i filozofija praktično nestale u hrišćanskoj Vizantiji i da su prenete u muslimanski svet. Važno je uzeti u obzir da je ovo viđenje nastalo u periodu kada su Arapi gubili borbu sa Vizantijom. Muslimanski mislioci negovali su filhelenizam kako bi izrazili svoju superiornost u odnosu na Vizantiju. Predstavljali su se kao spasioci grčkog paganskog nasleđa od naroda kojem je prelazak u hrišćanstvo predstavljao ideološku i političku prekretnicu. Predstavljali su se kao spasioci znanja.

Arapi su se, prema tome, smatrali pravim naslednicima Grka, a ne Vizantije, što se vidi i po tome što su, pri ilustovanju filozofskih i naučnih dela, Grčke idole predstavljali kao Arape. Tako su i velika imena, kao što su Sokrat i Aristotel, dobili orijentalni izgled. Naravno, isto važi i za Evropljane, koji su u svojim srednjovekovnim spisima muslimanske naučnike, poput lekara El Razija, predstavljali kao evropske hrišćanske monahe.

Iako su Arapi na sebe gledali kao na nastavljače grčke naučne tradicije, nisu prevodili apsolutno sva dela. Prve stvari koje su prevodili bila su naučna dela, da bi tek kasnije zaživela prevođenja filozofskih radova. Poezija, istorija, komedija i drama nisu često prevođene, jer nisu korisne kao fizika ili medicina. U ruke prevodilaca dospelavala su dela mnogih istaknutih naučnika i filozofa, među kojima su: Aristotel, Platon, Pitagora, Hipokrat, Plotin, Euklid, Teofrast, Ptolemej, Heron Aleksandrijski, Papos, Rufus iz Efesa, Doroteus iz Sidona, Galen, Nikolaj iz Damaska, Porfirije, Filagreus, Paladije i drugi.

Ipak, koliki je zapravo bio značaj ovih prevoda? Arapi su prevodili što su više mogli, a zahvaljujući tome pronalazimo brojne primere koji bi bili zaboravljeni da nije bilo prevoda, pošto su originalni tekstovi izgubljeni. Na primer, arapski mislioci su veliki značaj pridavali Galenu i njegovom medicinskom radu. Zato su preveli sva dela, uključujući i filozofska dela koja su do danas sačuvana samo u prevodu, dok su originali izgubljeni.

Prevodi klasičnih grčkih, persijskih i indijskih tekstova postavili su temelj za kasnije cvetanje arapske kulture u srednjem veku, ali su takođe bili i osnova za Evropu, u koju su dospeli nakon krstaških ratova i ponovo osvojenih arapskih terotorija Sicilije i Španije.

U jedanaestom veku, u Toledu je osnovana škola koja se bavila prevođenjem arapskih tekstova na latinski jezik. Naučnici iz cele Evrope dolazili su da se obrazuju i otkriju znanja Orijenta. Prevođeni su i grčki klasici. Iako se celokupan značaj prevoda ne može objektivno izmeriti, činjenica da su dela naučnika poput pomenutih Galena i Aristotela sačuvana od zaborava zahvaljujući muslimanskim misliocima predstavlja ogroman značaj za istoriju nauke.

Hrišćanski prevodioci nisu se zadržavali samo na naučnim tekstovima, već je prevođena originalna arapska filozofija i književnost, a urađeno je i nekoliko prevoda Kurana. Ipak, evropski prevodioci najviše su se bavili praktičnim stvarima, poput medicine i astronomije. Nije poznat tačan broj urađenih prevoda, ali se zna da je samo Žerard iz Kremone preveo 87 naučnih knjiga sa arapskog.

Do trinaestog veka opala je popularnost grčko-arapskog prevodilačkog pokreta u Španiji. Međutim, nije prestalo prevođenje arapske baštine, već je centar prevodilačkog pokreta premešten na Siciliju, koju su Normani osvojili u tom periodu. Tu počinje intenzivno prevođenje i matematičkih dela – matematika je stagnirala u Evropi, dok je na Bliskom istoku cvetala, zbog čega je evropskim misliocima bilo teško da sustignu arapske kolege.

Više faktora uticalo je na nepopularnost grčkog nasleđa na Zapadu. Katolički Zapad bio je sumnjičav po pitanju paganskog znanja, a ni pravoslavni Istok nije se mnogo obazirao na ovo nasleđe. Tu je i činjenica da se u mnogim manastirskim bibliotekama nisu nalazila klasična grčka dela, a zbog prepisivanja rukopisa i neefikasnsti kopiranja, knjige se nisu umnožavale. Naravno, ovakvo stanje nije bilo konstantno svuda. Na primer, tokom karolinške renesanse u osmom veku, anglosaksonski monah Alkuin, sa još nekoliko monaha, ponovo je uveo grčke ideje u intelektualne krugove.

Dok su Evropljani bili skeptični po pitanju grčke, paganske baštine, Arapi su uvideli njen značaj. Shvatili su praktičnu vrednost naučnih dela i zato su prevodili sva koja su mogli da pronađu. Prevodi i učenje matematike, astronomije, medicine, geografije, alhemije, fizike i mehanike, doprineli su interesovanju i za filozofiju Grka, zbog čega su počeli da prevode i filozofe, poput Platona. Pored toga, imali su i svoju specifičnu filozofiju: islamsku peripatetičku filozofiju, koja je u svojim racionalnim fundamentima slična Aristotelovom filozofskom sistemu (još jedan od razloga za njegovu popularnost), i islamsku iluminativnu filozofiju, koja nema nikakvih veza sa prethodnom grčkom filozofijom. Dakle, ne zadržavaju se samo na prevodima, već stvaraju i autentične filozofske sisteme.

Zbog svega navedenog, kada govorimo o značaju Arapa za istoriju nauke, ne gledamo na njih samo kao na prenosioce klasičnog znanja. Iako su igrali značajnu ulogu i u posredništvu, Arapi su bili naslednici antičke baštine. Oni su prevodili, ali i usavršavali nauke. Njihov rad, što na prevođenju dela Grka, Rimljana, Persijanaca i Indijaca, što na originalnom naučnom istraživanju – ima ogroman značaj za razvoj ljudskog znanja. Prevodi knjiga koje su hrišćani našli u napuštenim biblioteka u Španiji i Siciliji doveli su do renesanse dvanaestog veka, a bez nje svakako ne bi došlo ni do čuvene renesanse u Italiji, koja je pripremila put prosvetiteljstvu i današnjem, savremenom dobu. Zlatno doba islama je nezaobilazan deo istorije nauke.

Autor teksta: Miloš Todorović

Lektura: Emilija Vučićević

Urednik: Miljana Šurlan

Literatura:

Halilović, T. 2012, Originalnost islamske filozofije. ,,Kom”: Časopis za religijske nauke, 1:1.

Halilović, T, Halilović, S. i Halilović, M. 2014. Kratka istorija islamske filozofije. Beograd: Centar za religijske nauke „Kom“.

Velajati, A. A. 2016. Istorija kulture i civilizacije islama i Irana. Beograd: Centar za religijske nauke „Kom“

Mavroudi, M. 2015. Translations from Greek into Latin and Arabic during the Middle Ages: Searching for the Classical Tradition. Speculum, 90 (1): 28.

Merri, W. J. 2006. Medieval Islamic civilization an Encyclopedia. New York: Routledge Taylor & Francis Group.