Razvoj arapske kinematografije kroz rad Raše Salti

Kustos, selektorka nezavisnog filma i vizuelnih umetnosti i pisac samo su neke od „titula“ koje stoje ispred imena Raše Salti. Ona piše o umetnosti u arapskom svetu, bavi se filmom i socijalnim i političkim komentarima. Ko je Raša Salti videćemo kroz kratak prikaz njenog stvaralaštva, sigurno nedovoljan da odgonetnemo sve njene uloge, ali sasvim dovoljan da uočimo značaj njenog rada za arapsku kulturu i predstavljanje iste celom svetu.

U Velikom rečniku stoji da je kustos reč latinskog porekla (lat. custos) i znači čuvar. Kustos je čuvar, nadzornik kulturnog nasleđa i odgovoran je za zbirke umetničkih dela, institucije u kojoj radi na prikupljanju, organizaciji, zaštiti, promociji i istraživanju umetničkih dela. ¹

Kroz brojne izložbe koje organizuje širom sveta, Raša se bavi prikazivanjem umetničkog, dokumentarnog i eksperimentalnog filma iz arapskog sveta. Ovi filmovi predstavljaju arapsko kulturno nasleđe kroz koje se može videti razvoj arapske nacionalne kinematografije, koja oslikava dešavanja u arapskom svetu, kao i sâm razvoj arapskog nacionalnog identiteta. U svojim radovima ona se bavi filmovima koji su nastali posle oslobađanja arapskih zemalja od kolonijalizma, pa sve do danas.

Raša Salti je rođena 1969. godine u Libanu. Pošto je završila osnovne studije lepih umetnosti na Univerzitetu Džordžtaun, diplomirala je Liberalne studije na Novoj školi za socijalna istraživanja u Njujorku 2000. godine. Počela je da se bavi umetnošću i kulturom u Bejrutskom pozorištu (Theatre de Beyrouth), nezavisnom kulturnom prostoru koji je bio obeležje gradske posleratne kulturne scene od 1992 do 1995. Od 2004. do 2010. godine, sarađivala je sa ArtEast, pionirskom neprofitnom umetničkom organizacijom. Programska je direktorka i selektor brojnih filmskih festivala, uključujući i Međunarodni filmski festival u Abu Dabiju (2009-2010) i Međunarodni filmski festival u Torontu (2011-2015). Trenutno radi kao programska direktorka Arte La Lucarne, programa Arte France koji se bavi eksperimentalnim dokumentarnim filmom.

U tekstu „Arapska kinematografija nalazi svoj glas“, ona govori o ulozi filmova u socijalnim i političkim dešavanjima na Bliskom istoku.

Tekst započinje pričom o tome kako bi trebalo da se kaže reč „bioskop“ na arapskom jeziku. Kada je prvi bioskop trebalo da bude otvoren 1910-ih u Egiptu, povela se polemika o tome kako će se zvati: da li će reč da bude preuzeta iz nekog drugog jezika ili će se osmisliti reč na arapskom jeziku. Fraza na arapskom koja je stekla najveću popularnost, bila je „dār al-ḫayāl“ što znači „kuća imaginarnog“. Ipak, usvojen je naziv „cinema“, dok je fraza „kuća imaginarnog“, uprkos svom šarmu i relevantnosti, potpuno zaboravljena. ²

Reč koju Raša Salti konstantno koristi tokom svojih predavanja jeste „imaginary“. Po njenom mišljenju, glavni problem u svetu jeste posledica nedostatka imaginacije. „Diktatura sedi udobno kada se sve ostale političke alternative pokažu neodrživim i kada je zamišljanje novih inhibirano pre nego potpuno zabranjeno. Kada politička imaginacija bankrotira, umetnost može postati surogatna teritorija za zamišljanje nezamislivog, predstavljajući nevidljivo ili cenzurisano, govoreći neizrecivo.“ ³

O tome govori u svim svojim radovima, kroz brojne izložbe koje organizuje, kao i u filmskim ostvarenjima kroz koje se umetnici bore za priliku da ispričaju ličnu priču i razbiju lične i političke tabue.

Jedna od značajnih izložbi je Mapping Subjectivity: Experimentations in Arab Cinema from the 1960s until Now for the Museum of Modern Art, New York (2010- 2012). Cilj ove izložbe je da mapira uglavnom nepoznato nasleđe ličnog, umetničkog i nekada eksperimentalong filma iz arapskog sveta. Ova serija prikazuje filmove iz Alžira, Egipta, Iraka, Libana, Maroka, Palestine i Sirije. Filmovi naglašavaju srodnost u senzibilitetu, pristupu i poetici kroz različite generacije i zemlje. Od šezdesetih godina, filmski stvaraoci i umetnici koriste postojeće snimke, bez obzira na to da li su pronađeni ili pozajmljeni sa televizije, filma ili javnih i ličnih arhiva, kako bi napravili montaže i stvorili vizuelne narative koji su duboko smeli, inovativni i subjektivni. Ovi radovi su kritički, a ponekad i provokativno angažovani, i neretko daju glas onom što se može smatrati neizrecivim.

Treći deo ove izložbe, organizovan je oko teme Transgressions i istražuje kako se filmski stvaraoci i umetnici iz arapskog sveta bave promenom stavova prema seksualnosti i rodnim ulogama na Bliskom istoku i predstavljaju lična tumačenja stvarnih društvenih transformacija koje se trenutno odvijaju širom regiona. Takođe, istražuje način na koji su arapske rediteljke bile neustrašive u stvaranju kritičkog glasa i suočavanju sa pitanjima roda i seksualnosti.

U jednom intervjuu, Raša Salti kaže da trenutno postoji generacija filmskih stvaralaca koji prave veoma smele i lične filmove. Njihovi filmovi nemaju puno prilike da se prikazuju u zemljama Bliskog istoka, ali se prikazuju po međunarodnim festivalima. Tamo su često smatrani pionirima, jer je rad njihovih prethodnika nepoznat i nedostupan. Jedna od motivacija za predstavljanje ovog programa je mapiranje produkcije od vremena njenog nastanka do danas. ⁴

Zajedno sa Koyo Kouh, bila je kokurator projekta Saving Bruce Lee: African and Arab Cinema in the Era of Soviet Cultural Diplomacy at Garage- Museum of Conterporary Art Moscow.

U periodu Hladnog rata, Afrički kontinent i arapske zemlje, bile su sporne teritorije oko kojih su se sukobljavale velike sile u težnji da strateški rasporede svoj uticaj. Kako je Zapad napuštao arapske i afričke zemlje, usled oslobođenja arapskih zemalja od kolonijalizma, u taj region, počeo je da dolazi Istok. Sovjetski Savez je iskoristio tu priliku da pozove afričke i arapske studente da odu i studiraju u SSSR. Između šezdesetih i osamdesetih godina prošlog veka, mnogi filmski stvaraoci iz arapskog sveta i sa Afričkog kontinenta, dobili su diplome prestižnog Instituta za kinematografiju „Gerasimov“ (VGIK) u Moskvi.

Pre nego što su filmovi Brusa Lija stigli do arapskog sveta i Afrike, postojali su drugi heroji: oni koji su proterali kolonizatore i borili se za nezavisnost. Neki od njih su postali predsednici dok su drugi završili kao zatvorenici, jer su novorođene republike postale autokratske. Tokom dve decenije, Brus Li je dominirao bioskopskim ekranima u arapskim i afričkim gradovima. Njegova hrabrost i osećaj za pravdu, učinili su da postane višegodišnji heroj. Nacionalna kinematografija, finansirana od strane arapskih država, ispunjavala je očekivanja naroda, pripovedajući narodnu verziju istorije, pišući elegije herojima borbe za nezavisnost.

Saving Bruice Lee se bavi ostvarenjima iz perioda posle oslobođenja od kolonijalizma i proživljenim iskustvom u tom periodu. Aludirajući na fabrikovanje nacionalnih ikona, popularnih izmišljotina i ideologija predstavljenih u filmskim ostvarenjima, ovaj projekat govori o režiserima koji su završili studije u Rusiji, priča o njihovim životima i o uticaju sovjetske kinematografije na njihov rad. Srce ove izložbe je aktiviranje znanja: kako pisati istoriju ljudi koji su došli iz druge kulture, zemlje, jezika i naučili jezik snova, jer je film oblikovanje zamišljenog. Mladi reditelji koji dolaze iz totalitarnih režima kao što su sirijski, alžirski i sudanski, uče kako da budu subverzivni umetnici. Moskovski diplomci, osetili su dužnost da se vrate kući i da započnu nacionalnu kinematografiju, pričajući priče svakodnevnih ljudi, ne prezajući od kritikovanja vladajućeg poretka. Ponekad je cena za stvaranje subverzivnih filmova bila marginalizacija, a u nekim slučajevima su filmski stvaraoci osuđivani na zatvor.

„Umetnici koji se bave crnim rupama u istoriji predlažu način kako da proizvedu znanje izvan tradicionalnog sistema.“ ⁵

U govoru za Former West: Sketches for an Alternative Arab Almanac, Berlin (1989 – 2013), Raša Salti priča o političkim dešavanjima koja su uticala na bankrotiranje političke imaginacije u arapskom svetu, na zabranu slobode govora i na mestu politike nametanje morala (umesto politike na prvom mestu je moral, en. and in place of politic to infuse moral). Rat sa Izraelom 1967, naftna kriza 1973, koja se završila tako što je Saudijska Arabija postala jedna od najmoćnijih zemalja na svetu, 1989. američki predsednik Regan formira pakt sa islamistima, dešavanja u Palestini, doveli su do početka promovisanja islama u arapskom svetu, što je uzrokovalo usmeravanje ka religioznom političkom diskursu. Počinju da se prikazuju filmovi o izgubljenim muslimanima i o tome kako su izgubili „zemlju“, u kojima su predstavljeni kao žrtve.

Mnogi protesti i pobune tokom sedamdesetih, osamdesetih i devedesetih, nikad nisu zabeleženi. Dešavanja pre i posle Arapskog proleća su novi vid imaginarnog.

Raša Salti kaže da ste kao kurator, posmatrač političkih dešavanja i pisac, prinuđeni da zalazite u teritorije koje vam nisu poznate i da izlazite iz svoje zone komfora. Dalje u svom članku „Arapska kinematografija nalazi svoj glas“, govori o novoj generaciji filmskih stvaralaca.

Dolazak pristupačnih filmskih i digitalnih tehnologija devedesetih godina, doveo je do jedinstvene demokratizacije u stvaranju filmova u arapskom svetu, toliko da se nezavisna zajednica filmskih stvaralaca pojavila organski u roku od nekoliko godina. U zemljama u kojima je visoko obrazovanje i obuka u stvaranju filmova bila privilegija koju su samo retki mogli da priušte, digitalne tehnologije i radionice filma su to omogućile mnogima. Digitalne tehnologije nisu samo omogućile demokratizaciju u stvaranju filma već su osnažile veoma ličnu i subjektivnu kinematografiju. Filmski stvaraoci su mogli da ispričaju intimne priče o svojim životima, zalazeći u prostore gde film nikada pre nije zašao.

Za razliku od filmskih stvaralaca iz šezdesetih i sedamdesetih godina, nova generacija nije brinula o nacionalnoj kinematografiji i o tome kakva treba da bude, već je brinula o predstavljanju onoga što nije bilo predstavljano pre, portretišući traume, izazivajući zvanične priče i razbijajući tabue. Posle Arapskog proleća, autorski filmski stvaraoci režiraju filmove koji se suprotstavljaju društvenim i političkim tabuima – oni govore o dubokoj transformaciji koja je u toku.

Rad Raše Salti govori o arapskoj kinematografiji, kulturi i društvu koji se i dalje razvijaju i menjaju. Ona je autorka brojnih antologija posvećenih filmu, kulturi i umetnosti.

Među njenim radovima, koji su takođe značajni, a koje nismo pomenuli u ovom tekstu jesu i da je bila kokurator retrospektive libanskog filma Calm before the Storm (sa Ričardom Penjom) prikazanom u Linkoln centru 2009. kao i restrospektive sirijske kinematografije, takođe u Linkoln centru The Road to Damascus (2006). Organizovala je i omaž Edvardu Saidu pod nazivom For a Crtical Culture (Beirut, 1997) .

Producentkinja je filmova ‘Āḫar ‘ayyām fī al-madīna (2016), Off Frame Aka Revolution Until Victory (2015), Šuʿūr ‘akbar min al-hubb (2017).

O svojim planovima, kao programska direktorka Arte La Lucarne, Raša Salti kaže da ima jaku želju da prikazuje filmove iz različitih zemalja, ali takođe želi da La Lucarne postane više poznat u svetu. Želi da filmovi La Lucarne budu prikazani u Momi (Njujork), Tate Modern (London) i Centre Simone-de-Bevauoir (Pariz). ⁶

Tekst: Aleksandra Trbić

1. Veliki rečnik manje poznatih reči i izraza, https://velikirecnik.com
2. Arab cinema finds its voice, The Arab Weekly 18/09/2016
3. www.ica.art/bulletin/safar-versus-stereotypes
4. (Mapping Subjectivity: Arab Cinema at The Tate, DAZED 11/03/2011)
5. Rasha Salti at Garage Museum of Modern Art, Moscow
6. EDN – European documentary network, 01/05/2017